Ο Πρωτόκλητος: Γρηγορίου Στάθη:

Δραματουργία της «Κλίμακος των Αρετών»
του Αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου με τρεις Χορούς Ψαλτών

Το αξεπέραστο σιναϊτικό ιερογράφημα «Κλίμακα των Αρετών», η θεωρία της Ασκητικής του Αγίου Ιωάννου του Σιναίτη-«φάρος» για τους χριστιανούς που θέλουν να πλησιάσουν το «θείο», παρουσιάστηκε χθες, σε μια σπάνια εκδήλωση, στη «δραματοποιημένη» και μελοποιημένη μορφή του από τον πανεπιστημιακό δάσκαλο και μουσικολόγο Γρηγόριο Στάθη, με τη σύμπραξη τριών κορυφαίων Χορών Ψαλτών.

Συμμετείχαν οι πασίγνωστοι «Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης» – ερμηνευτές του έργου των κυριότερων βυζαντινών και μεταβυζαντινών μελοποιών - με Χοράρχες τον Αχιλλέα Χαλδαιάκη (διευθυντή του σχήματος από το 2004) και τον Γρηγόριο Στάθη (δάσκαλο και χοράρχη του σχήματος που ο ίδιος ίδρυσε το 1983), «Οι Τρίκκης Μελωδοί» με Χοράρχη τον Δημήτριο Μπαλαγεώργο και «Οι Θεσσαλονικείς Υμνωδοί» με Χοράρχη τον Ιωάννη Λιάκο (και ιδρυτή τους το 2007). Συμμετείχαν (ως Αναγνώστες) οι Δημήτρης Νεραντζής (Πρωτοψάλτης), Θανάσης Βουγιουκλής (Πρωτοψάλτης) και Αχιλλέας Χαλδαιάκης (Πρωτοψάλτης) καθώς και ο Ζαχαρίας Καρούνης ως Κράχτης.

Η Συναυλία δόθηκε χθες Τετάρτη 7 Δεκεμβρίου, στις 20:30 στην Αίθουσα «Χρήστος Λαμπράκης» του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών. Ο «Πρωτόκλητος» βρέθηκε εκεί στην Συναυλία, όπου συμμετείχαν στην Χορωδία «Τρίκκης Μελωδοί» και δύο καλοί φίλοι και συνάδελφοι στην μουσική τέχνη, ο Απόστολος Κωτούλας από τα Τρίκαλα και ο Κωνσταντίνος Φρουξιλιάς από την Λάρισα.

Η «Κλίμακα των Αρετών» γράφτηκε τον 6ο αιώνα από τον Άγιο Ιωάννη τον Σιναΐτη (520-600) ο οποίος θεωρείται πως έφτασε σε υψηλά μέτρα αγιότητας με την άσκησή του, την υπακοή και τη βαθιά μελέτη των Πατερικών κειμένων. Όταν ήταν Ηγούμενος στην Ιερά Μονή του Σινά έλαβε γράμμα από τον Ιωάννη, Ηγούμενο της Μονής Ραϊθού το οποίο ζητούσε από κείνον λόγους πνευματικούς και συμβουλές για την ασκητική ζωή. Ο Άγιος Ιωάννης τότε έστειλε ένα σύγγραμμα το οποίο ονόμασε «Κλίμαξ Ουρανοδρόμου Ανόδου». Ζώντας ο ίδιος ως «ένσαρκος άγγελος μεταξύ γης και ουρανού» στην έρημο του Σινά, έστησε μ’αυτόν τον τρόπο την Κλίμακά του, την θεωρία της Ασκητικής, ως οδηγό στην πράξη για όσους επιθυμούν την ανάβαση σκαλοπάτι-σκαλοπάτι προς τους «ουρανούς». Η Κλίμακα διαρθρώνεται σε τριάντα «Λόγους»–βαθμίδες που οδηγούν κάθε χριστιανό «από τα γήινα στα ουράνια». Στην αρχή προβάλλονται οι τέσσερεις βασικές Αρετές (υπακοή, μετάνοια, μνήμη θανάτου και χαροποιό πένθος – χαρμολύπη). Στο κύριο μέρος (8η-26η βαθμίδα) γίνεται λόγος και διδαχή για τα σκληρά πάθη (οργή, μνησικακία, καταλαλιά, πολυλογία, ψεύδος, ακηδία, γαστριμαργία, ανηθικότητα, φιλαργυρία, αναισθησία, ύπνος, δειλία, κενοδοξία, υπερηφάνεια, βλασφημία, πονηρία). Ενώ παράλληλα προβάλλονται και επαινούνται, πολλές φορές με άφθαστη ποιητική διάθεση και κορύφωση, οι αντίδοτες των παθών Αρετές (αοργησία, σιωπή, εγκράτεια, αγνεία, σωφροσύνη, ακτημοσύνη, αγρυπνία, πραότητα, απλότητα, ταπεινοφροσύνη). Οι τελευταίοι λόγοι περιγράφουν τους γλυκούς καρπούς των ασκητικών μόχθων. Η κατάκτηση της ησυχίας, της μακάριας προσευχής και της θεομίμητης απάθειας, δηλαδή της λύτρωσης από τον τάραχο των παθών, είναι «το φθάσιμο στην κορυφή της ουρανόδρομης Κλίμακας, το μακάριο τέλος, που είναι η αγάπη, «ο της αγάπης Θεός». Η Κλίμακα είναι πολύ διαδεδομένη στη χειρόγραφη παράδοση. Εξίσου μεγάλη είναι και η έντυπη διάδοσή της από το 1633 μέχρι σήμερα. Έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες του κόσμου κι έχει αποτελέσει έμπνευση για σπουδαία εικαστικά έργα. Το έργο διαβάζεται στα Μοναστήρια στην Τράπεζα την περίοδο της Μεγάλης Σαρακοστής.

Το έναυσμα για τη Δραματουργία της Κλίμακας από τον Καθηγητή Γρηγόριο Στάθη δόθηκε, όπως ο ίδιος ομολογεί, όταν χρειάστηκε να επιλέξει «τρεις Διδαχές και κάποιους στίχους, ως Αναβαθμούς, για να ψάλω με τους «Μαϊστορες της Ψαλτικής Τέχνης», ως προσκεκλημένος στον Ντουόμο του Μιλάνου. Και πήγαμε και ψάλαμε στο Μιλάνο (βασιλική αγίου Μάρκου, τελικά), στο Κόμο και Λάγκο Ματζιόρε το Μάιο του 2001». Έχοντας από πολλά χρόνια πριν εντρυφήσει στο έργο και τη ζωή του Αγίου Ιωάννου Σιναΐτου – το 1967 πήγε στο Σινά για να υπηρετήσει μαζί με άλλους θεολόγους τη στρατιωτική του θητεία κι έμεινε εκεί για οκτώ μήνες ως καλόγερος, ασχολούμενος με την τακτοποίηση του Αρχείου της Μονής και ψάλλοντας – έφτασε το 2003 να ολοκληρώσει την «κατάστρωση» της δραματουργίας σε εφτά ενότητες, «με κύρια έγνοια να πλαισιωθούν τα τρία Αναγνώσματα των Διδαχών της Κλίμακας και οι Αναβαθμοί σε οκτάηχη ψαλτική ανάβαση. Η πλατειά γνώση της ψαλτικής παράδοσης του Βυζαντινού Ασματικού και του Μοναστηριακού Τυπικού μου κανονάρχησαν» σημειώνει ο Μαίστωρ-Μελοποιός, Δάσκαλος και Χοράρχης «να μελοποιήσω τους στίχους που τρύγησα, με ιδιαίτερη ευαισθησία, κατά τα μορφολογικά είδη· Κάθισμα, Εισοδικό, Αντίφωνο με Διεγερμό (πρώτη μελοποίηση στα μεταβυζαντινά χρόνια), Προκείμενα, Αλληλουιάριο, Αναβαθμούς, Καλοφωνία και Κράτημα, Απολυτίκιο και Μέγα Κύριε ελέησον. Ψάλλουν Χοροί Ψαλτών και Μονοφωνάρηδες ενώ Κράχτης αγγέλλει τα Αναγνώσματα και Αναγνώστες τα απαγγέλλουν. Οι φτερούγες του λόγου του αγίου Ιωάννου στην ουρανόδρομη ανάβαση με συνεπήραν από το πρωτοδιάβασμα της Κλίμακας. Κι ο συνεπαρμός έγινε φως και έμπνευση να μελοποιήσω στίχους της Κλίμακος, σε μια προσπάθεια ν’ ακουσθούν ευρύτερα και στην εποχή μας, την «χαλεπώς πονηρά», αυτά τα θεοτύπωτα λόγια, με αρμόδιο μελικό ένδυμα για μονιμότερη εντύπωση στις ψυχές μας». Η Δραματουργία της Κλίμακος έχει εκδοθεί ως βιβλίο – παρτιτούρα με τίτλο «Η Κλίμακα των Αρετών, ήτοι Δραματουργία, τάξις και μέλος της Κλίμακος του αγίου Ιωάννου του Σιναίτου», (Αθήνα 2007, Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας, σειρά Λετρειολογήματα – 4).

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΣΤΑΘΗ

Ο Γρηγόριος Στάθης γεννήθηκε στο χωριό Πλατανιά-Γερακάρι Ιωαννίνων το 1939. Σπούδασε – στην Ελλάδα και το εξωτερικό – Θεολογία, Βυζαντινή Φιλολογία, Μουσική και Μουσικολογία. Είναι Ομότιμος Καθηγητής της Βυζαντινής Μουσικολογίας και Ψαλτικής Τέχνης στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών και Διευθυντής του Ιδρύματος Βυζαντινής Μουσικολογίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Είναι γνωστός ερευνητής και συγγραφεύς μουσικολόγος διεθνώς. Το μεγάλο, ποικίλο και σημαντικό συγγραφικό έργο του αριθμεί περισσότερους από πεντακόσιους τίτλους, διατριβές, μονογραφίες, άρθρα, μελετήματα, άλμπουμς ηχογραφήσεων, με κεντρικό άξονα τον μνημειώδη επτάτομο Κατάλογο «Τα Χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής-Άγιον Όρος» που βραβεύτηκε απ’ την Ακαδημία Αθηνών το 1976. Ως πανεπιστημιακός δάσκαλος είναι και πνευματικός «Πατήρ Διδακτόρων» μιας ολόκληρης γενιάς πενήντα νέων ερευνητών-επιστημόνων ενώ είναι ο ουσιαστικός θεμελιωτής της επιστήμης της Βυζαντινής Μουσικολογίας στην Ελλάδα και ανανεωτής της Ψαλτικής Τέχνης. Ο Γρηγόριος Στάθης είναι μελοποιός με μεγάλο συνθετικό έργο και εξηγητής της προ του 1814 σημειογραφίας. Ως καλλιτέχνης είναι «Μαΐστωρ της Ψαλτικής Τέχνης», δηλαδή δάσκαλος και χοράρχης του περίφημου Χορού Ψαλτών «Οι Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης» που ίδρυσε το 1983. Και πρώτιστα είναι ποιητής, με τριάντα συλλογές και μεγάλα πολύστιχα έργα («Οι Αλύτρωτοι» (1965), «Ερωτικός Λόγος» (τρεις συλλογές, 2001), «Αγιορειτικές Εννεάδες» και «Οι μπαλάντες του φυλακισμένου» (2001) κ. ά. Δίδαξε βυζαντινή σημειογραφία και ελληνική ψαλτική για πρώτη φορά στην Τιφλίδα της Γεωργίας τον Φεβρουάριο του 2001 και 2002 καθώς και τους ψάλτες του Πατριαρχείου Αντιοχείας (Αύγουστος 1998). Με την αποφασιστική συμβολή του και την ηλεκτρονική χάραξη των σημαδίων (Stathis Series), βασισμένη στην διαχρονική χειρόγραφη μορφή τους, επιτεύχθηκε στις 4 Ιουλίου του 1997 η παγκόσμια κωδικοποίηση - απ' τον Διεθνή Οργανισμό Κωδικοποιήσεως, μέσω του Ελληνικού Οργανισμού Τυποποιήσεως (ΕΛΟΤ) - όλων των σημαδίων (246 συνολικά) της Ψαλτικής Τέχνης. Ο Γρηγόριος Στάθης είναι ιδρυτής της αστικής μή κερδοσκοπικής εταιρείας «Ανατολής το Περιήχημα» (1998). Έχει τιμηθεί με έπαινο και βραβείο της Εκκλησίας της Ελλάδος (1971), βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών (1976), χρυσό σταυρό του παρασήμου του Αποστόλου Παύλου της Εκκλησίας της Ελλάδος (2006), μετάλλια του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, του Αγίου Όρους, της Ιεράς Μονής Πάτμου, των Μετεώρων, κ. ά.